ΤΡΙΤΗ, 25 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2012
Πριν περίπου 20 χρόνια (και λίγο παραπάνω), κυκλοφόρησε η μετάφραση μου όλων των ποιημάτων του T.S.Eliot σε δίγλωσση έκδοση από τις εκδόσεις “ΕΞΑΝΤΑΣ”. Εκεί κατέθεσα κάποιες σκέψεις μου πάνω στην περιπέτεια της μετάφρασης του ποιητικού λόγου. Ξαναδιάβασα το κείμενο πριν λίγες μέρες, το βρήκα ακόμα και τώρα επίκαιρο και σας το παρουσιάζω αυτούσιο:
Σκέψεις και προβληματισμοί πάνω στη μεταφορά της ποίησης
Πέρασαν σχεδόν 12 χρόνια από τότε που ξεκίνησα τη μετάφραση του ποιητικού έργου του T.S.Eliot, δίχως καμιά προηγούμενη ανάλογη εμπειρία. Μοναδική μου συντροφιά η βαθιά μου εκτίμηση για τον ποιητή και η αγάπη μαζί με το θαυμασμό μου για το έργο του. Αντικρίζοντας τώρα, από κάποια απόσταση ασφαλείας τα πράγματα, θα ήθελα να καταθέσω τους προβληματισμούς και τις σκέψεις μου από αυτή τη διαδρομή.
- Το έργο κάθε μεγάλου ποιητή χαρακτηρίζει, εκτός των άλλων, η αγωνία και το έντονο αίσθημα ευθύνης για τη λαλιά του.
- Ένας ποιητής – φιλόσοφος, όπως ο T.S.Eliot, είναι υποχρεωμένος να ψαύσει, αλλά ακόμη και να υπερβεί, τα όρια της γλώσσας του ώστε να καταγράψει τους στοχασμούς του με αισθητική πληρότητα και αποτελεσματική ακρίβεια.
- Ο μεταφραστής, εφ’ όσον οικειοθελώς εμπλέκεται, έχει, κατά κανόνα, τα εξής χαρακτηριστικά:
α. Προσεγγίζει μεταφραστικώς ένα προσωπικό του πρότυπο που ασφαλώς τον επισκιάζει και, κατά κανόνα, τον επηρεάζει βαθειά.
β. Η συχνή και σε ικανό βάθος χρόνου τριβή του με το πρωτότυπο, σταδιακώς τροποποιεί και εμπλουτίζει την αρχική του αντίληψη, με αποτέλεσμα συχνά να ακυρώνονται οι αρχικές μεταφραστικές του προσεγγίσεις και να αναζητεί τις νέες εκείνες που, με ασφάλεια, μπορούν πλέον να μεταστεγάσουν τα νέα νοήματα που ανακύπτουν.
γ. Η εμβάθυνσή του στην προσωπικότητα του δημιουργού και η γνώση ειδικών συντεταγμένων, χρονικών και συναισθηματικών, του κάθε ποιήματος, προσθέτουν παραμέτρους, που δεν υποχρεούνται να διαθέτουν οι περισσότεροι αναγνώστες. Το αποτέλεσμα είναι η πρόσκτηση μιας ιδιαίτερης οπτικής γωνίας.
- Η νοηματική και η αισθητική απόσταση ενός ποιήματος από τη μετάφρασή του
οφείλεται:
α. Στο διαφορετικό ειδικό βάρος που αποκτούν οι λέξεις καθώς φορτίζονται με ιστορικές και κοινωνικές μνήμες από γλώσσα σε γλώσσα, από λαό σε λαό και από εποχή σε εποχή.
β. Στις προσωπικές ικανότητες του ποιητή που εκδιπλώνονται και καρποφορούν αυστηρώς μέσα στο χώρο της λαλιάς του και κάθε περεταίρω μεταφορά τις αλλοιώνει, για να μην πω τις ακυρώνει.
γ. Στο ότι κάθε ποιητής γράφει και προάγει τη γλώσσα της εποχής του. Είναι ιδιαιτέρως δύσκολο να βρεθεί ο γλωσσικός εκείνος τόπος και τρόπος ώστε, ενώ μεταστεγάζεται σε άλλη γλώσσα και σε άλλο χρόνο να παραμένει οικείος και να ακούγεται επίκαιρος.
δ. Στο ότι η μεταφορά και μεταστέγαση των αρμονικών στοιχείων του πρωτοτύπου είναι δυσχερέστατη αν όχι αδύνατη. Εδώ δεν εννοώ τις βαθύτερες γλωσσικές αποχρώσεις που αντιλαμβανόμαστε όταν ακούμε ένα ποίημα στη μητρική μας γλώσσα – αυτές χάνονται έτσι κι αλλιώς – αλλά τον εμφανή ρυθμό, καθώς επίσης και το μουσικό αποτέλεσμα που παράγεται, με τη συνήχηση των λέξεων και τις ομοιοκαταληξίες στη δεδομένη γλώσσα. Απαιτείται πραγματικός γλωσσικός και εννοιολογικός βιασμός ώστε να στεγαστούν, οι ιδιότητες αυτές, στο νέο τους κατάλυμα.
ε. Στο ότι ο αριθμός συλλαβών, για τη μεταφορά μιας μονάδας πληροφορίας από γλώσσα σε γλώσσα, ποικίλλει αξιοσημείωτα και έτσι, ο μεταφραστής καλείται σίγουρα να φτάσει και συχνά να υπερβεί τα γλωσσικά του όρια ώστε να διατηρηθεί η αριθμητική αντιστοιχία και τα νοηματικά όρια μεταξύ των στίχων πρωτοτύπου και μετάφρασης και η μεταγραφή να πραγματωθεί τελικώς αντιστικτικά και όχι περιφραστικά.
στ. Στο ότι, ασχέτως με την καλή ή και άριστη γνώση της γλώσσας του πρωτοτύπου, που οφείλει, και καμιά φορά μπορεί, να έχει ένας μεταφραστής, εμπλέκει, στο έργο που επιχειρεί, την προσωπική του γλωσσική φιλοσοφία και εμβέλεια. Από τη σκοπιά αυτή, οι μεταφράσεις ποιημάτων, συχνά εμπεριέχουν γλωσσικά ή νοηματικά ατυχήματα. Σπανιότατα αυτούσια καλλιτεχνήματα.
- Η μετάφραση ενός ποιήματος είναι πράξη συνεχής και ατελεύτητη. Λάθη και ατέλειες ανακαλύπτονται σε κάθε νέα ανάγνωση. Η ωρίμανση των εκφραστικών δυνατοτήτων του μεταφραστή, η βελτίωση της αισθητικής του, η όξυνση της ευαισθησίας του και το βάθεμα της σχέσης ανάμεσα στον ίδιο και στον ποιητή, αποκαλύπτουν συχνά αφανείς, μέχρι τότε, συσχετισμούς και νοήματα που, κάποιες φορές, τροποποιούν τόσο πολύ το τελικό αποτέλεσμα ώστε, αν το έργο έχει κυκλοφορήσει, να μένει ανοικτό ακόμη και το ενδεχόμενο αποκήρυξής του.
- Σε κάθε μετάφραση απαιτούνται, κάποιες φορές, θυσίες, τόσο σε αισθητικό όσο και σε νοηματικό επίπεδο. Προσωπικώς φρονώ ότι το νόημα πρέπει να παραμένει αδιαπραγμάτευτο και κάθε αισθητική προσέγγιση να μην το τραυματίζει.
- Η μεταγλώττιση αποτελεί, όπως και να ‘χει, ένα καινούργιο ποίημα, με δική του τροχιά και βεληνεκές. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι δυο Νομπελίστες μας, όταν παραθέτουν δικά τους μεταφραστικά πονήματα στο χώρο της ποίησης, αναφέρονται σε αυτά με όρους όπως «Αντιγραφές» ή «Δεύτερη Γραφή».
- Καλό είναι να θυμόμαστε τα λόγια του Ι. Κακριδή: «Προσπαθούμε να Αναστήσουμε τον ποιητή όπως είναι. τον ανασταίνουμε όπως τον είδαμε.
- Στο ερώτημα αν τελικώς μεταφράζεται η ποίηση. Φοβούμαι ότι η απάντηση είναι αρνητική. Κάθε απόπειρα είναι μια νόθος κατάσταση που όμως συντελεί, έστω και μερικώς, στο να μεταφέρονται ευαισθησίες από λαό σε λαό, πράγμα που σήμερα αποτελεί παγκόσμια ανάγκη.
- Είναι προφανές, έπειτα από όλα αυτά, ότι η μεταφορά ενός ποιήματος παραμένει μια περιπέτεια που σπανίως έχει αίσιο πέρας και που ωστόσο αποτελεί, από μόνη της, ένα θαυμάσιο ταξίδι.